سال 90 بود، اولین باری که با قلعه خرانق مواجه شدم.
خوب به‌خاطر دارم. نزدیک‌های غروب بود و هوای کمی رو به خنکی رفته‌بود. هیچ تصوری از قبل درباره خرانق نداشتم. چون اصلا قرار نبود جزء بازدیدهایمان باشد. ولی بعد از بازدید نارین‌قلعه‌میبد و پیرچک‌چک، زمان اضافه آوردیم و به پیشنهاد راهنمای نازنین یزدی، آقای باقی سر از خرانق درآوردیم و هنوز وقتی به خرانق فکر می‌کنم، در دلم از ایشان تشکر می‌کنم.

وقتی که اولین بار با خرانق مواجه شدم، از زیبایی و ابهت آن مبهوت بودم و درسکوت.

وقتی پیش‌تر رفتم، درعین‌حال، حسرت هم اضافه شد به احساساتم که چرا چنین مقصدی تا این حد ناشناخته و مغفول مانده.

در این مقاله، با من باشید تا به سراغ خرانق، این کمترشناخته‌شدۀ زیبا برویم.

این بخش اختصاص دارد به معرفی یکی از اعضاء خانواده معماری بومی و گردشگری ایران، هرچند که تا امروز آنگونه که شایسته آن‌است به آن پرداخته نشده: قلعه‌روستای خرانق(خورانق)
معماری بومی هر سرزمین جزء غنی‌ترین سرمایه‌های آن محسوب می‌شود . قلعه‌شهرها(قلعه‌روستاها) نمونه ای از معماری بومی ایران‌اند که در نقاط مختلف گسترده شده‌اند از جمله ارگ‌بم؛ ارگ‌مورچه‌خورت؛ نارین‌قلعه و... برخی از این قلعه‌ها حکومتی، برخی مسکونی و برخی حکومتی-مسکونی بوده‌اند. از نادرترین آن‌ها، قلعه‌های کاملا مسکونی می‌باشد و قلعۀ‌خرانق از جمله آن‌هاست که درسال 1383 ثبت‌ملی نیزشده‌است. این قلعه بر فراز تپه‌ای جامانده از دوران ساسانیان، یکی از بزرگترین قلعه‌های مسکونی روستایی ایران است که با مساحت حدود1.1هکتار و  از خشت‌و‌گل ساخته شده و دارای حدود80خانه است که بیشتر آن‌ها در دویاسه طبقه، متناسب با سطح‌اقتصادی و اجتماعی ساکنان، طراحی و ساخته شده بود. البته با توجه به نوع معماری قلعه، نمی‌توان تعداد دقیق خانه‌ها را تخمین زد چون، خانه در قلعه متفاوت از مقیاس امروزی است وکل قلعه در واقع یک خانه بوده که هر خانوار یک تا چنداتاق از این خانه را داشتند و حریم‌خصوصی نیز به معنای امروزی وجود نداشت. 

باتوجه به اینکه کاوش‌های باستان‌شناسی جدی در این منطقه انجام نشده، پس به ناچار باید به روایات‌تاریخی اتکا کرد.

• در میان کتب‌تاریخی، مستوفی بافقی(1340) بیشترین قدمت را برای قلعه ذکر کرده و آن‌را بالای 4000سال می‌داند.
• روایت دیگر مربوط به سپهری‌اردکانی(1348) است که قدمت آن‌را مروبط به دوران اسکندرمقدونی و حدود 2300 قبل می‌داند.

افراد دیگری نیز به قدمت خرانق اشاره کرده‌اند :

• اصطخری:قرن5و6؛ ابن‌حوقل:قرن‌4؛ مقدسی:قرن4

و علاوه بر‌آن‌ها،

• ژنرال‌گاردن(1362)؛ صفاءالسلطنه‌نائینی(1366)؛ ایرج‌افشار(1348) نیز در سفرنامه‌هایشان به تفصیل از خرانق یاد کرده‌اند.

مردم خرانق،خود، معتقدند که تاریخچه ایجاد قلعه به قبل از اسلام برمی‌گردد و زمانی‌که اهالی زرتشتی بودند و شهریزد هنوز دریا بود.

پژوهش‌ها نشان می‌دهد که قبل از ورود اسلام، زرتشتیان در این قلعه زندگی می‌کردند و محل شکل‌گیری قلعه هم، از یک‌سو به دلیل امنیت آن از جهت قرارگیری بر روی ارتفاع و اشراف به اطراف و از سوی دیگر به دلیل قابلیت ساخت‌ساز بود.
تا دوران پهلوی اول نیز، این قلعه مسکونی بود ولی در این دوران به دلیل برقرارشدن امنیت نسبی و به دنبال دستیابی به امکانات بیشتر، مرحله اول مهاجرت ساکنین شروع شد و مرحله دوم مهاجرت نیز پس از انقلاب و در حدود سال 1360 انجام شد.
اکنون قلعه کاملا خالی از سکنه است و تنها گاهی برخی از اهالی به خانه‌های خود سر می‌زنند و یا از آن‌ها به عنوان انباری یا طویله استفاده می‌کنند.

فرصت‌ها:

• مجاورت با روستای چک‌چک(معبد زرتشتیان)
• عبور سالانه تعداد زیادی مسافر از روستا
• انتخاب دره‌انجیره به محوریت خلانق
   

نقاط‌قوت:

• دارا بودن پتانسیل مناسب جهت توسعه‌اقتصادی بر‌مبنای گردشگری‌تاریخی
• استقرار در مسیرارتباطی یزد-مشهد
• انتخاب به‌عنوان روستای‌ هدف گردشگری
• سرمایه‌گذاری بخش‌خصوصی در روستا
• حضور تورهای‌گردشگری در روستا
   

نقاط‌ضعف:

• تخریب اماکن تاریخی روستا
• ضعف‌تبلیغات
• فقراقتصادی و پائین بودن درآمدگردشگری روستا
   

تهدیدها:

• خشکسالی، طوفان‌شن‌و‌ماسه
• تأثیرپذیری فرهنگی جوانان روستا از گردشگران
• شکارغیرقانونی و تهدید حیات‌جانوری
   

برخی از راهبرد‌های مناسب  جهت توسعه گردشگری خرانق

• همسوکردن برنامه‌های گردشگری‌فرهنگی با طبیعت‌گردی
• ایجاد امکانات و تسهیلات بین‌راهی برای مسافران‌عبوری
• تشویق و توسعه تورهای گردشگری با محوریت بیابان/کویر گردی
• هدایت سرمایه‌گذاران بخش‌خصوصی
• جلب حمایت‌ بخش‌دولتی به منظور توسعه فعالیت‌های اقتصادی همچون صنایع‌دستی و...
• ایجاد تشکل‌های مردمی جهت جلوگیری از تخریب آثار تاریخی و طبیعی
• ثبت‌و‌ضبط میراث‌ناملموس روستا
• توجه به نقش روستائیان در توسعه‌گردشگری و مشارکت‌دادن آن‌ها
• آموزش‌های کارآفرینی در حوزه‌گردشگری و صنایع‌دستی به روستائیان
• درآمدزائی برای روستائیان از طریق مشارکت آن‌ها در توسعه زیرساخت‌ا و تسهیلات‌گردشگری
• استفاده از ظرفیت روستائیان به عنوان محیط‌بانان
• آگاهی‌بخشی و آموزش روستائیان درخصوص اهمیت مسائل‌زیست‌محیطی و فرهنگی

برخی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری خرانق

• قلعه خرانق
   
• حمام تاریخی خرانق
   
• منارجنبان
   
• مزار باباخادم
   
• پل خرانق
   
• کارونسرای خرانق