از سال 550 تا 330 پیش از میلاد
در هزاره‌های دوم و سوم پیش از میلاد، قبیله‌های آریایی که از اقوام هند و اروپایی بودند، در چند موج مهاجرتی وارد فلات ایران شدند و و نام سرزمین قبلی خود را بر سرزمین جدید نهاده و آن را ایرائنه وئجه به معنی سرزمین مردمان آریایی نامیدند که بعدها به ایرانویج و نهایتا ایران درآمد.
این قبیله‌های چادرنشین(مادها، پارس‌ها، پارت‌ها، باختریان ،بلوچ‌ها، پشتون‌ها، سکائیان) در سراسر ایران مستقر شدند که از میان این چادرنشینان، مادها و پارس‌ها به ترتیب امپراتوری تشکیل دادند. در ابتدا، حدود هشتصد سال قبل از میلاد، مادها به رهبری دیاکو متحد شدند و امپراتوری ماد را به پایتختی اکباتان(همدان امروزی) تشکیل دادند. در همین دوران، قبیله پارس‌ها نیز در میانه غرب سرزمین مستقر شدند و با تصرف بخشی از تمدن کهن عیلام، حکومت خود را در جهت جنوب شرق گسترش دادند.
در حدود سالهای 500 پیش از میلاد، کوروش از قبیله پارس، مادها را سرنگون کرد و با متحد کردن مادها و پارس‌ها، امپراتوری هخامنشیان، نخستین امپراتوری جهان را تشکیل داد.
کوروش در این دوران، شهرهای محصوری چون سمرقند را بنا کرد و بابل، کهن ترین تمدن باقیمانده در منطقه را فتح کرد( که بین النهرین، فنیقیه و فلسطین را در برمی‌گرفت).
یکی از ویژگی‌های کوروش رعایت انصاف و مدارا با سرزمین‌های فتح شده بود و آزادی دین و فرهنگ این مردم در منشور کوروش(که در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود) آمده است.
در ابتدا کوروش پایتخت مادها، هگمتانه و همینطور، بابل را به عنوان پایتخت برگزید ولی بعدها، پاسارگاد، پایتخت تازه و کاملا پارسی خود را بنا نهاد و تا زمانیکه داریوش، ساخت پایتخت بعدی، تخت جمشید، را آغاز کرد، همچنان پایتخت ایرانیان بود.
بعد از کوروش، مدت کوتاهی کمبوجیه، پسرش، و پس از او به مدت سه سال شخصی به نام گئومات (از مردمان ماد) حکومت می کرد تا اینکه توسط داریوش شکست خورد.
داریوش از تیره هخامنشی و مدیری بسیار توانا بود و امپراتوری را به بیست ساتراپی تقسیم کرد و هر ساتراپی، یک ساتراپ(فرماندار) داشت و همینطور در دوران داریوش، سکه های طلای دریک و زریک به جریان افتاد. از اقدامات مهم دیگر این دوران، ساخت شهر و پایتخت جدید، تخت جمشید بود. البته در دوران داریوش، در پایتخت‌های دیگر چون اکباتان، بابل و شوش نیز بناهای زیادی ساخته شد که امروزه اثر زیادی ازآن باقی نمانده.
تخت جمشید قسمت‌های مختلفی داشت از جمله کاخ آپادانا، تالار گفتگو، خزانه داری و... . آپادانا باشکوه‌ترین کاخ تخت جمشید، هفتاد و دو ستون به شکل مربع داشت که 13 ستون آن هنوز برجای مانده است. داریوش در سنگ نوشته‌های خود اهورامزدا را مخاطب قرار می‌دهد و او را خدایی می‌نامد که پادشاهی خود را مدیون اوست ولی این بدان معنا نیست که درآن‌زمان، دین زرتشت دین رسمی بوده باشد چون اهورامزدا، یکی از خدایان سه گانه ایران پیش از زرتشت بود (اهورامزدا، میترا، آناهیتا).
بعد از داریوش، خشایارشا، پسر داریوش بر تخت امپراتوری نشست ولی او چیزی از نبوغ پدرش به ارث نبرده بود. در سال 480 قبل میلاد برای گسترش امپراتوری ایران تا اروپا، به یونان حمله کرد و بر مقدونیه و آتن مسلط شد و آکروپولیس را آتش زد ولی نهایتا از یونانیان شکست خورد.
بعداز مرگ خشایارشا، زوال تدریجی امپراتوری هخامنشی شروع شد تا نهایتا بعد از 130 سال توسط اسکندر مقدونی به پایان رسید.
در این سالها، به ترتیب: اردشیر اول، خشایاردوم، داریوش دوم، اردشیر دوم، اردشیر سوم و داریوش سوم بر تخت پادشاهی تکیه زدند.
اسکندر فرزند فیلیپ، حاکم مقدونیه بود که در زمانی که اردشیر سوم حاکم ایران بود به یونان حمله کرده و یونان و مقدونیه را یکپارچه کرد و به استقلال یونان پایان داد.
اسکندر با 40 هزار سرباز به ایران حمله کرد و توانست ایران را تسخیر کند و تخت جمشید را آتش بزند( البته معلوم نیست به عمد بوده یا اتفاقی) و در همین زمان داریوش سوم که به اکباتان گریخته بود توسط دو تن از ساتراپ‌ها کشته شد و امپراتوری عظیم ایران فروریخت و مرحلۀ یونانی تاریخ ایران آغاز شد و از زمان فروپاشی هخامنشیان تا روی کار آمدن امپراتوری بعدی، ساسانیان، سلوکیان یونانی و پارتیان(اشکانیان) بر ایران حکومت کردند.
امپراتوری یونانیان(سلوکیان)، اشکانیان(پارتیان)
امپراتوری یونانیان(سلوکیان)
از سال 323 تا 247 پیش از میلاد
حدود 20سال بعد از مرگ اسکندر، در سال 323 پیش از میلاد امپراتوری گسترده او تقسیم شد و سلوکیان به رهبری سلوکوس، یکی از افسران اسکندر بر ایران حاکم شدند و در دوران حکومت تقریبا 100 ساله آنها، فرهنگ یونانی در ایران گسترش یافت.
امپراتوری اشکانیان(پارتیان)
از سال 247 تا 224 پیش از میلاد
در سال 247 پیش از میلاد، دو برادر به نامهای اشک و تیرداد از تبار سکائی ، سلوکیان را از شمال شرقی امپراتوری ایران بیرون راندند( از منطقه پارت).
البته در واقع بینانگذار اشکانیان و امپراتوری پارت، مهرداد اول بود که در فاصله 160 تا 140 قبل از میلاد، همه مناطقی که سلوکیان در دست داشتند را فتح کرد و غالبا با کوروش مقایسه می شود. در سال 53 قبل از میلاد، کراسوس رومی دوباره به امپراتوری پارت حمله کرد ولی در این جنگ، از سواره نظام پارتیان(اشکانیان) به رهبری سورنا، سردار ایرانی شکست می‌خورد.
در دوران اشکانیان، هنر و معماری تلفیقی از قالب های هخامنشی، یونانی و چادرنشینان پارتی بود (پارتیان در اصل چادرنشینان شمال شرق بودند) و ریشه برخی از مهمترین ویژگی‌های هنر ساسانی و اسلامی مانند ایوان و گچ‌بری به این دوران بر می‌گردد.
در این دوران، از لحاظ مذهب، فدرالیسم مذهبی (مهر،زرتشتی و مسیحی) بود و شهرهای نسا(نزدیکی عشق آباد امروزی در ترکمنستان)، صددروازه(دامغان)، شوش، هگمتان(همدان امروزی) و تیسفون(واقع شده در عراق امروزی) پایتخت‌های اشکانیان بودند.
اشکانیان حدود 500سال حکومت کردند و در سال 224 میلادی، اردشیر بابکان، حاکم منطقه پارس(پسر بابک و نوه ساسان؛ موبد موبدان آتشکده استخر) برعلیه اردوان، فرمانروای اشکانی، شورش کرد و با همسایگان خود بر علیه او متحد شد و نهایتا با شکست اردوان سلسه سامانیان را بنیان نهاد.
منابع :
- کتاب ایرانیان ، دوران باستان تا دوره معاصر، چاپ سیزدهم، همایون کاتوزیان، ترجمه حسین شهیدی، نشر مرکز
- کتابچه " تاریخ ایران "، گردآوری : علی چراغی
- ویکیپدیای فارسی